FÂRÂBÎ (M.870-950)
Türk as谋ll谋 Fârâbî’nin tam ad谋 Ebu Nasr Muhammed bin, Muhammed bin Turhan bin Uzlu臒 el-Fârâbî et-Türkî olan filozof Ebu Nasr el-Fârâbî olarak bilinir. Türkistan’da Maveraünnehir’in Ortaça臒lar’daki önemli merkezleri aras谋nda bulunan, bugünkü Kazakistan s谋n谋rlar谋 içerisinde, eski ad谋 Otrar olan Fârâb ilinin Vesiç kasabas谋nda asker bir ailenin çocu臒u olarak dünyaya gelmi艧 ve 艦am’da vefat etmi艧tir. F谋k谋h, hadis, tefsir gibi temel 陌slâmî ilimlerde e臒itim alm谋艧 ve do臒du臒u bölgede bir süre kad谋l谋k görevinde bulunmu艧tur.
Fârâbî; Ta艧kent, Buhara, Semerkant, Merv, Belh ve Rey gibi önemli ticaret ve kültür merkezlerini dola艧t谋ktan sonra, ilme kar艧谋 duydu臒u açl谋臒谋 doyurmak ve kendini yeti艧tirip geli艧tirmek üzere, zaman谋n en büyük ilim ve kültür merkezi olan Ba臒dat’a gitmi艧tir. Ba臒dat’ta hem dinî, kültürel, tefekkür hem de aklî kültür ve felsefî dü艧ünce bak谋m谋ndan kendi ilmini geli艧tirmi艧tir.
Fârâbi Ba臒dat’ta iken dönemin önemli dil bilgini Ebu Bekir 陌bnü’s Serrac’dan gramer dersi ve mant谋k ilmini ö臒renmi艧tir. Ana dilinin d谋艧谋nda Arapça, Farsça, Yunanca ve Süryanice ö臒renmi艧tir.
Aristocu felsefenin en önemli merkezi olan Ba臒dat’ta felsefî çevrelerle ili艧ki içerisine girmi艧 ve yine dönemin önde gelen mant谋k üstad谋 Hristiyan mütercim ve yorumcu Ebu Bi艧r Metta b. Yunus ve Yuhanna b.Haylan’dan felsefe ve mant谋k tahsil etmi艧tir. Fârâbî, mant谋k ve felsefe ilminde hocaya ihtiyaç duymayacak kadar kendini yeti艧tirmi艧 ve Muallim-i Sânî olarak an谋lm谋艧t谋r.
Fârâbî, Bat谋’da Alpharabius olarak tan谋nmaktad谋r. Onun kurmu艧 oldu臒u felsefî doktrin, gerek ö臒rencileri ve eserleri, gerekse onu ele艧tiren dü艧ünürler kanal谋yla k谋sa zamanda Maveraünnehir’den Endülüs’e kadar bütün 陌slâm co臒rafyas谋na yay谋lm谋艧t谋r.
Ba臒dat’ta din ve siyaset alanlar谋nda meydana gelen toplumsal ve siyasal karga艧adan ötürü Halep ve 艦am’a gitmi艧tir. Çal谋艧malar谋n谋 burada da sürdüren Fârâbî, Halep’in yönetimini elinde bulunduran Hamdanî Emiri Seyfüddevle Elü’l-Hasan Ali b. taraf谋ndan sayg谋n bir konuk olarak sarayda a臒谋rlanm谋艧t谋r. Yapt谋臒谋 deneyler sonucunda titre艧imlerin dalga uzunlu臒una göre azal谋p ço臒ald谋臒谋n谋n tespitini de ortaya koyan Fârâbî, ilimlerin s谋n谋fland谋r谋lmas谋 ve mant谋k alan谋na ili艧kin kendine özgü yöntemler kullanm谋艧t谋r. 陌limleri s谋ras谋yla; dil, mant谋k, matematik, fizik ve metafizik, olmak üzere medenî ilimler 艧eklinde be艧 ana ba艧l谋k alt谋nda toplam谋艧t谋r.
Fârâbî, felsefe ve mant谋臒谋n d谋艧谋nda t谋p ve müzik ilmine de ilgi duymu艧tur. T谋p alan谋nda inan谋lmazlara imza atm谋艧, daha ziyade teorik alanda yapt谋臒谋 çal谋艧malarda sa臒l谋kl谋 bir bedene sahip olmak için neler yap谋lmas谋 gerekti臒ini ara艧t谋rarak bu do臒rultuda t谋p ilmi hususunda yedi esas谋 saptam谋艧t谋r. Özellikle insan bedenindeki tüm organlar谋n tan谋nmas谋, hastal谋k çe艧itlerinin bilinmesi ve ilaçlarla ilgili detayl谋 bilgilere sahip olunmas谋 konular谋na öncelik vermi艧tir. Müzik kuram谋 hakk谋nda sistematik olarak kitap yazan ilk bilginimizdir. Bu konuda üstün bir yetene臒e sahip olmas谋n谋n yan谋 s谋ra seçkin bir icrac谋 ve çok iyi bir udi ustas谋d谋r. Keman ailesine mensup çalg谋lar谋n atalar谋ndan sitar’谋n yatay bir uyarlamas谋 olan "kanunu" da geli艧tirmeyi ba艧arm谋艧t谋r. Müzik hakk谋nda be艧 eser kaleme alm谋艧 ve nihayet müzik teorisi üzerine yazd谋臒谋 Büyük Musiki Kitab谋 ile müzik dünyas谋n谋 adeta taçland谋rm谋艧t谋r.
Fârâbî’ye göre insan谋n ba艧ar谋s谋 için iki mutlak yöntem vard谋r. Bunlardan biri, insan谋n ruhunu, bedenini ve kendine özgü varl谋klar谋n谋 sevk ve idare etme sanat谋; di臒eri ise, kendi d谋艧谋nda kalan be艧eri varl谋臒谋 sevk ve idare etme sanat谋d谋r. Bunun yan谋nda, ilahî kanunlar ile pozitif ilimlerin hemhal edilmesi sonucu manevi huzurun 谋艧谋臒谋nda erdemli ve bilge toplumlar谋n te艧ekkül edece臒ine dikkat çekmektedir.
Tüm bu yönleriyle Fârâbî, sadece 陌slâm âlimlerini de臒il, bat谋l谋 âlimleri de etkilemi艧, yazd谋臒谋 eserler dünya co臒rafyas谋nda ders kitab谋 olarak okutulmu艧tur. Ondan geriye 100’den fazla eser kalm谋艧t谋r. Ba艧l谋ca eserleri "El-Medînetü'l Fâz谋la, Es- Siyâsetü'l Medeniyye, Kitâbü'l-Mille, Tahsîlü's-Sa'âde, Uyûnü’l-Mesâil, Felsefetü Arisṭoṭâlîs, Felsefetü Eflâṭûn, Kitâbü’l-Ḥurûf, Kitâbü’l-Burhân, El-Maard el-Akl, El-陌hsaü'l-Ulûm, Et-Talîḳāt , El-Mûsîḳa’l-Kebîr, Kitâbü’l-Ḫaṭâbe, Fuṣûṣü’l-Hikem'd d谋r.
